درس‌هائی از قرآن - تفسیر سوره «حمد» یا «فاتحه الکتاب» - قسمت پنجم
سوره «حمد» تبیین جایگاه «الله» در منظومه نظری و عملی پیامبر اسلام
کالبد شکافی لفظی آیات:
1 - حرف باء در اول «بسم الله»، باء استعانت است، نه باء ابتدا.
2 - اسم، اگر چه از ماده «سمه» هم نیز اشتقاق پیدا می‌کند و به معنای داغ و علامت (که جهت نشانی و مشخص شدن بر موضوعی می‌نهند) می‌باشد، اما در «بسم الله» اشتقاق از «سمو» می‌باشد نه از «سمه» که به معنای «بلندی» است.
3 - «الله» که اصل آن «آل- اله» بوده است و در اثر کثرت استعمال «الف» آن حذف شده است و به‌صورت «الله» در آمده است، از ماده «و ل ه» می‌باشد که به معنای «تحیر و حیرانی» است؛ و دلیل کاربرد آن برای خداوند بزرگان است که رابطه بشر در شناسائی او در عرصه تحیر و حیرانی تعریف می‌گردد، (کار بی‌چون را که کیفیت نهد / این که گفتم هم ضرورت می‌دهد / گه چنین بنماید و گه ضد این / جز که حیرانی نباشد کار دین – مولوی – مثنوی – دفتر اول – ص 18 – س 3) «الله» اسم خاص خداوند می‌باشد یعنی «علم» است و خداوند هرگز با کلمه «الله» توصیف نمی‌شود و لفظ «الله» فقط اسم برای ذات خداوند بزرگ است؛ و خود کلمه «الله» بر هیچ چیز دیگری نمی‌تواند دلالت نماید.
4 - «رحمان» و «رحیم» دو صفت هستند که از ماده «رحمت» اشتقاق پیدا کرده‌اند. با این تفاوت که «رحمان» صیغه مبالغه است و بر «کثرت رحمت دلالت دارد» اما «رحیم»، صفت مشبهه می‌باشد که «ثبات و دوام» را می‌رساند. بنابراین در آیات فوق «رحمان» دلالت بر «رحمت» کثیر خداوند بر همه «وجود» در عرصه «شدن و تکامل» می‌کند، اما «رحیم» خاص انسان است.
5 - «حمد» به معنای ثنا و ستایش «اختیاری» می‌کند، نه مانند «مدح» که ستایش «جبری» است. بنابراین «حمد» فقط خاص انسان مختار است.
6 - «رب» به معنای «تدبیر کننده» است.
7 - «عالمین» که جمع «عالم» (به فتح لام می‌باشد)، به معنای «آنچه که ممکن است به آن علم پیدا کنیم»؛ یعنی «کل وجود و جهان.»
8 - «مالک» اسم فاعل از «ملک» (به فتحه میم و کسره لام) به معنای «نیروی اداره کننده» می‌باشد.
9 - «صراط» از ماده «ص ر ط» به معنای «بلعیدن» است؛ و از آنجائیکه راه روشن رهرو خود را کانه می‌بلعد، بنابراین به معنای «راه روشن و طریق و سبیل نزدیک» به هم به کار می‌رود، البته «سبیل غیر از صراط است» زیرا «سبیل متعدد است» اما «صراط فقط یکی است.»
10 - «مستقیم» دلالت بر «هر چیزی می‌کند که بتواند بدون آنکه به چیز دیگری تکیه کند، خود روی پای خود بایستد». بنابراین «صراط مستقیم» عبارت است از «صراطی» که در هدایت مردم و رساندن‌شان به‌سوی غایت و مقصدشان تخلف نکند.
باری، آنچه می‌توان در تفسیر این سوره و در چارچوب مطالب تقریر شده آغازین مطرح کرد اینکه:
1 - سوره حمد از سوره‌های مکی می‌باشد که در 13 سال فرایند «انسان‌سازانه پیامبر اسلام» نازل شده است.
2 - سوره حمد در راستای دو مؤلفه است، اول تبیین رابطه «خدا با جهان»، دوم تبیین رابطه «انسان با خداوند.»
3 - تا زمانیکه نتوانیم تبیینی صحیح از رابطه «خداوند با جهان» و رابطه «انسان با خداوند» دست پیدا کنیم، هرگز نخواهیم توانست به «جهان‌بینی توحیدی» دست پیدا کنیم، سوره حمد، توسط تبیین صحیح دو رابطه «خدا با جهان» و «انسان با خدا»، بسترساز سنتز توحید در انسان و جامعه انسانی می‌باشد.
4 - سوره حمد توحید را سنتر ایمان و اعتقاد به «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» می‌داند.
5 - سوره حمد «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام»، هم رب و تدبیر کننده دائم وجود می‌داند و هم قوام‌بخش وجود می‌شناسد.
6 - سوره حمد هدایت وجودی انسان‌ها را در گرو پیوند با «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام»، هم در عرصه تکوین و هم در عرصه شدن می‌داند.
7 - سوره حمد هدایت و ضلالت انسان و جامعه انسانی را در مسیر شدن و تکامل در گرو شناخت و ایمان به «الله» تعریف می‌کند.
8 - سوره حمد، حمد اختیاری خداوند توسط انسان را به‌صورت اجتماعی تعریف می‌کند نه انفرادی.
9 - سوره حمد، رابطه خداوند با انسان را در چارچوب رابطه خداوند با کل وجود تبیین می‌نماید نه برعکس.
10 - سوره حمد، تفسیر معنوی از جهان را تنها در گرو اعتقاد به «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» می‌داند.
11 - سوره حمد رابطه خداوند با آخرت را در چارچوب رابطه خداوند با جهان و وجود تبیین می‌نماید.
12 - سوره حمد رحمت خداوند بر جهان امری می‌داند که پیوسته از آغاز تا انجام جاری و ساری می‌باشد و قطعا باعث ضلالت و نابودی می‌گردد.
13 - سوره حمد انحطاط و تکامل انسان و اجتماع انسانی را در چارچوب تکامل کل وجود تبیین و تعریف می‌نماید؛ و رحمت خداوند در خصوص انسان در چارچوب «رحیمیت» او، در کادر «رحمانیت» خداوند بر کل وجود تبیین می‌نماید.
14 – سوره حمد تنها به ستایش آگاهانه و اختیاری انسان نسبت به خداوند ارزش و بهاء می‌دهد نه هر گونه حمد و ثنای جبری و غیر آگاهانه.
15 - سوره حمد تنها حمدی برای «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» تائید می‌کند که در عرصه صراط و شدن انسان و جامعه انسانی تکوین پیدا کند.
16 - سوره حمد، «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» را خدای حقیقی و واقعی جهان و همه انسان‌ها می‌داند.
17 – سوره حمد «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» را خدائی واحد بر وجود می‌داند.
18 – سوره حمد «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» را خدای بیکار و بازنشسته و خسته و نشسته در ماوراءالطبیعت نمی‌داند، بلکه دائماً در پیوند با وجود چه در مرحله خلق جدید و چه در هدایت و هدف‌مندی وجود تعریف می‌کند.
19 – سوره حمد «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» را خدای رحمت بر همه وجود می‌داند، نه خدای مستبد و بیگانه بر وجود.
20 - سوره حمد پیوند مدوام «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» را با وجود سنتز «رحمت خداوند» می‌داند.
21 - سوره حمد ضلالت و غضب ایجاد شده در شدن مخلوقات، مولود خارج شدن اختیاری از چرخه رحمت، «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» می‌داند.
22 - سوره حمد موضوع حمد «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام »را فقط خاص انسان و جوامع بشری می‌داند.
23 - سوره حمد، حمد «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» توسط انسان، نیاز خود انسان به هدایت می‌داند، نه نیاز خدا به حمد و ستایش توسط انسان.
24 – سوره حمد فهم قرآن بدون شناخت «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» را غیر ممکن می‌داند و به همین دلیل این سوره در آغاز قرآن توسط پیامبر اسلام جای گرفته است.
25 - سوره حمد ستایش و حمد اختیاری خداوند توسط انسان بدون شناخت «الله» خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» را غیر ممکن می‌داند. به همین دلیل در نماز یومیه بعد از تکبیره الاحرام مسلمانان موظف به قرائت آن حداقل در شبانه روزی ده بار می‌باشند.
26 - سوره حمد ستایش و حمد خداوند را در عرصه هدایت انسان و جامعه انسانی در بستر شدن و تکامل و هدایت لازمه آن، معنی و تعریف می‌کند.
27 - سوره حمد ستایش و حمد پس از تعریف «الله خدای تجربه کرده پیامبر اسلام» معنی می‌کند.
28 - سوره حمد آخرت و قیامت را در چارچوب رحمت خداوند تعریف می‌نماید، نه در چارچوب غضب و خشم خداوند.
29 - سوره حمد مغضوب شدن انسان و جامعه انسانی را در چارچوب انتخاب آنها در مسیر هدایت و شدن معنی می‌کند نه انتقام خدای مستبد و شکنجه‌گر.
30 - سوره حمد ضلالت انسان و جوامع انسانی را مولود دوری انتخابی و خودآگاهانه از مسیر شدن و تکامل تعریف می‌کند نه انتقام خداوند از انسان و جوامع انسانی.
31 - سوره حمد به خاطر این نام حمد توسط پیامبر اسلام بر آن گذاشته شده است که بالاترین ارزش انسان در حمد اختیاری و خودآگاهانه انسان به‌صورت عملی و نظری تعریف می‌کند.
32 - سوره حمد تنها حمدی را به رسمیت می‌شناسد که به‌صورت خودآگاهانه در عرصه هدایت و شدن برای خداوند باشد نه برای غیر او.
پایان