سلسله درس‌هائی از نهج‌البلاغه - درس هفدهم
«تصور خدا» در نهج‌البلاغه – قسمت اول
الف – «تصور خدا» در دو عرصه مختلف و متفاوت و متضاد «تجربه دینی نبوی» و «تجربه عرفانی و اشراقی صوفیانه» :
در سلسله درس‌های گذشته «بعثت‌شناسی پیامبر اسلام» در نشر مستضعفین مطرح کردیم که یکی از ابر تجربه‌های دینی و ستبر پیامبر اسلام در دوران 15 ساله فاز حرائی خود تجربه «تصور خدا» به عنوان «نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» (آیه 35 - سوره نور) بود که این تجربه دینی و نبوی فاز حرائی پیامبر اسلام تا پایان دوران 23 ساله حیات نبوی پیامبر اسلام، به عنوان چارچوب و کانتکس تمامی آیات مربوط به «توحید» به عنوان «تصدیق نسبت به یگانگی خداوند» و «الله» به عنوان «تصور خدای یگانه» گردید.
بنابراین، نخستین «تجربه دینی پیامبر اسلام»، «فهم و درک و شناخت خداوند» به عنوان، «نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» بود، که بعدا در دوران حیات 23 ساله نبوی پیامبر اسلام این تجربه سترگ و ستبر دینی فاز حرائی در آیه 35 سوره نور، اینچنین تبیین گردید:
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّی یوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیتُونَةٍ لَا شَرْقِیةٍ وَلَا غَرْبِیةٍ یکَادُ زَیتُهَا یضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَی نُورٍ یهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یشَاءُ وَیضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ - خداوند نور آسمان‌ها و زمین است، مثل، نور خداوند، مانند چراغی است که در جایگاه آن (اعراب بادیه نشین چراغ را، در جایگاهی در دیوار که برای گذاشتن چراغ ساخته بودند به نام «مشکات» می‌گذاشتند) قرار دارد؛ و آن چراغ درون جایگاه باز، در شیشه صاف و آن شیشه، که نور از فتیله چراغ می‌گیرد، مانند ستاره بسیار درخشان است. روغن آن چراغ از درخت مبارک زیتون که نه شرقی است و نه غربی شعله‌ور گشته است، نوری که بر روی نور قرار می‌گیرد، خداوند هر کس را که بخواهد به این نور خود هدایت می‌کند.»
علی ایحال، در چارچوب این تجربه دینی و نبوی گرانسنگ پیامبر اسلام در دوران 15 ساله فاز حرائی بود که، «تصور خدا» در شکل نوینی، برای پیامبر اسلام تکوین پیدا کرد؛ و در سایه این «تصور نوین از خداوند» بود که پیامبر اسلام، علاوه بر اینکه، در دوران 23 ساله حیات نبوی خود توانست «قرائت نوینی از جهان و انسان و جامعه» در کانتکس تصدیقات مولود این «تصور نو از خداوند» عرضه کند، خود همین «تصور خداوند» بعدا در دوران 23 ساله حیات نبوی پیامبر اسلام، به صورت تصدیقات نوینی در باب توحید ذاتی و صفاتی و افعالی خداوند در آیات قرآن تبیین گردید، که چند نمونه از این تصدیقات مولود آن «تصور خدا» ی پیامبر اسلام، در قرآن عبارتند از:
1 - سوره حدید - آیه 4 «…وَهُوَ مَعَکُمْ أَینَ مَا کُنْتُمْ… - هر کجا که باشید خداوند با شما است.»
2 - سوره ق - آیه 16 «...وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ - و ما خداوند، از رگ‌های گردن انسان به او نزدیک‌تریم.»
3 - سوره حجر - آیه 21 «وَإِنْ مِنْ شَیءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ - و هیچ چیزی در عالم هستی وجود ندارد، مگر اینکه خزینه‌ها و منابع آن در نزد ما است و ما آن را به جریان نمی‌اندازیم مگر به اندازه معین.»
4 - سوره طلاق - آیه 3 «...قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدْرًا - خداوند برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است.»
5 - سوره نباء - آیه 29 «وَکُلَّ شَیءٍ أَحْصَینَاهُ کِتَابًا - و هر چیزی را در کتاب شماره کرده‌ایم.»
6 - سوره جن - آیه 28 «...وَأَحْصَی کُلَّ شَیءٍ عَدَدًا – و عدد همه چیز را خداوند شمارش کرده است.»
7 - سوره نساء - آیه 86 «...إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ حَسِیبًا - قطعا، خداوند حساب‌گر همه اشیاء است.»
8 - سوره حج - آیه 70 «...أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یعْلَمُ مَا فِی السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَلِکَ فِی کِتَابٍ...- آیا نمی‌دانی خداوند به هر چه که در آسمان‌ها و زمین است، دانا است و همه این‌ها در کتاب است.»
9 - سوره یس - آیه 36 «سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ کُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنْفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا یعْلَمُونَ - منزه خداوندی که همه جفت‌ها را از روئیده‌های زمین و از نفوس خود آنان و از آنچه که آنان نمی‌دانند آفرید.»
10 - سوره فرقان - آیه 6 «قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ... - ای پیامبر به آنان بگو این قرآن را کسی فرستاده است که راز آسمان‌ها و زمین را می‌داند.»
11 - سوره محمد - آیه 19 «...وَاللَّهُ یعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَمَثْوَاکُمْ - خداوند سرنوشت تکاپو و قرارگاه نهایی شما را می‌داند.»
12 - سوره حدید - آیه 4 «...یعْلَمُ مَا یلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یخْرُجُ مِنْهَا... - خداوند می‌داند آنچه را که در زمین فرو می‌رود و از آن بیرون می‌آید.»
13 - سوره انعام - آیه 59 «وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَیبِ لَا یعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَیعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا یعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ - و در نزد اوست کلیدهای غیب عالم هستی، این مبادی غیب را کسی جز او نمی‌داند و می‌داند آنچه را که در خشکی و دریاست و یک برگی از درخت بر زمین نمی‌افتد مگر این که او را می‌داند و هیچ دانه‌ای در ظلمات زمین و هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در کتاب ثبت شده است.»
14 - سوره یونس - آیه 61 «...وَمَا یعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی السَّمَاءِ... - وزن ذره‌ای در زمین و آسمان از پروردگار تو غایب نیست.»
15 - سوره رعد - آیه 17 «أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِیةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّیلُ زَبَدًا رَابِیا وَمِمَّا یوقِدُونَ عَلَیهِ فِی النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْیةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذَلِکَ یضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا ینْفَعُ النَّاسَ فَیمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذَلِکَ یضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ - خداوند آبی از آسمان فرستاد، این آب در سیل گاه‌ها به جریان افتاد، از سیل جاری کف‌هایی بلند سر برآورد، همچون آن موادی که برای زینت یا کالای دیگری به وسیله آتش ذوب می‌کنید، مانند سیل کف بر می‌آورد، بدین سان خداوند حق و باطل را می‌زند.»
16 – سوره بقره - آیه 156 «...إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ – ما همه از خدائیم و بازگشت ما به سوی خدا می‌باشد.»
17 - سوره رعد - آیه 39 «یمْحُو اللَّهُ مَا یشَاءُ وَیثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْکِتَابِ - خدا آنچه را که بخواهد محو می‌کند و آنچه را که بخواهد اثبات می‌نماید و کتاب وجود نزد خداوند است.»
18 – سوره فاتحه - آیه 2 «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ - حمد از آن خدائی است که پرورنده همه وجود است.»
19 - سوره الرحمان - آیه 29 «یسْأَلُهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ کُلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ - هر چه در آسمان‌ها و زمین است، از خدا می‌خواهند، آن خداوند هر روز در کاری تازه است.»
20 - سوره لقمان - آیه 20 «أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ... - آیا نمی‌بینید خداوند هر چه را که در آسمان‌ها و زمین است، در تسخیر شما قرار داده است.»
21 - سوره ذاریات – آیه 56 «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ - و من جن و انس را نیافریدم مگر اینکه به من عبادت کنند.»
22 - سوره سباء - آیه 24 «قُلْ مَنْ یرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ... - ای پیامبر به آنان بگو: کیست که شما را از آسمان‌ها و زمین روزی می‌دهد؟ بگو: الله.»
23 – سوره انبیاء - آیه 22 «لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا...- اگر در آسمان‌ها و زمین جز خدای یگانه، خدایان متعددی وجود داشت، فاسد می‌گشتند.»
24 - سوره شوری - آیه 11 «...لَیسَ کَمِثْلِهِ شَیءٌ... - چیزی مثل خداوند نیست.»
25 - سوره نساء - آیه 126 «…وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیءٍ مُحِیطًا - و خداوند به همه چیز احاطه دارد.»
26 - سوره طلاق - آیه 12 «...وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیءٍ عِلْمًا - و علم خداوند قطعا به همه چیز احاطه کرده است.»
27 - سوره بقره - آیه 255 « اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ... - او است خدائی، که جز او خدائی نیست، او است که زنده قیوم است.»
28 - سوره انعام - آیه 102 «...لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیءٍ فَاعْبُدُوهُ... - خدائی جز او نیست، آفریننده همه موجودات است، پس او را بپرستید.»
29 – سوره نمل - آیه 88 «...صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیءٍ... - وجود ساخته الهی است که همه چیز را به جای خود و بی‌نقص آفریده است.»
30 - سوره روم - آیه 11 «اللَّهُ یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیهِ تُرْجَعُونَ - خداوند آفرینش را بی‌سابقه هستی بوجود می‌آورد و سپس آن را برمی‌گرداند و سپس به سوی او خواهید برگشت.»
31 – سوره عنکبوت - آیه 19 «أَوَلَمْ یرَوْا کَیفَ یبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ... - آیا نمی‌بینند خداوند چگونه آفرینش را آغاز می‌کند و سپس آن را برمی‌گرداند.»
32 - سوره بقره - آیه 117 «بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَی أَمْرًا فَإِنَّمَا یقُولُ لَهُ کُنْ فَیکُونُ - ابداع کننده آسمان‌ها و زمین است و موقعی که حکم هستی به امری کند، تنها به آن امر می‌گوید: باش، او فورا لباس هستی را می‌پوشد.»
33 - سوره مائده - آیه 18 «...وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَینَهُمَا وَإِلَیهِ الْمَصِیرُ - و از آن خدا است ملک آسمان‌ها و زمین و آنچه که میان آن‌ها است و برگشت نهایی به سوی او است.»
34 - سوره هود - آیه 57 «...إِنَّ رَبِّی عَلَی کُلِّ شَیءٍ حَفِیظٌ - قطعا خدای من حافظ همه وجود است.»
35 - سوره زمر - آیه 62 «...وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ وَکِیلٌ - و او بر همه اشیاء وکیل است.»
36 - سوره انعام - آیه 164 «قُلْ أَغَیرَ اللَّهِ أَبْغِی رَبًّا وَهُوَ رَبُّ کُلِّ شَیءٍ... - ای پیامبر به آنان بگو: آیا پروردگاری غیر از خدا بخواهم؟ در حالی که اوست پروردگار همه وجود.»
37 - سوره مریم - آیه 93 «إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمَنِ عَبْدًا - هیچ کس در آسمان‌ها و زمین وجود ندارد مگر اینکه در حیطه عبودیت او است.»
38 - سوره آل‌عمران – آیه 83 «...وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ... - و بر او تسلیم هستند آنچه که در آسمان‌ها و زمین است.»
39 - سوره یس - آیه 83 «فَسُبْحَانَ الَّذِی بِیدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیءٍ وَإِلَیهِ تُرْجَعُونَ - منزه است خداوندی که ملکوت همه وجود به دست او است و به سوی او برمی‌گردید.»
40 - سوره قمر - آیه 49 «إِنَّا کُلَّ شَیءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ - ما همه چیز را در اندازه معین خلق کردیم.»
41 - سوره رعد - آیه 8 «...وَکُلُّ شَیءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ - و همه چیز در نزد او اندازه معینی دارد.»
42 - سوره فرقان - آیه 2 «...وَخَلَقَ کُلَّ شَیءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا - و او همه چیز را آفرید و اندازه آن‌ها را تعیین کرد.»
ادامه دارد